Czytelnia
Zaburzenia odżywiania
Zaburzenia odżywania wydają się być chorobą naszych czasów. W mediach aż huczy na temat wizerunków szczupłych kobiet, którym niczego w żadnym z obszarów życia nie brakowało – trochę tak jakby szczęście i powodzenie miała przynieść niska waga ciała. Statystyczna kobieta cierpiąca z powodu zaburzeń odżywiania jest biała, wykształcona, o dość dobrym statusie socjoekonomicznym i stanowi – proszę wybaczyć określenie „produkt kultury zachodniej”. W ostatnich latach obserwuje się coraz więcej przypadków anoreksji, a także bulimii wśród młodych dziewcząt przed okresem pokwitania, u dojrzewających chłopców, młodych mężczyzn oraz starszych kobiet.
Zaburzenia odżywania potocznie dzieli się na anoreksję psychiczną i bulimię psychiczną. W rzeczywistości jednak te dwa zaburzenia często się ze sobą zazębiają. Ponadto coraz częściej u niektórych osób cierpiących z powodu zaburzeń odżywania można mówić o zespole napadowego objadania się.
Anoreksja psychiczna (jadłowstręt psychiczny). Jednym z najważniejszych kryteriów, które pozwala sądzić, że ktoś cierpi na anoreksję jest silne dążenie do uzyskania szczupłej sylwetki. U podłoża siły z jaką te osoby dążą do utraty wagi jest przytłaczający lęk przed otyłością.
Pierwsze objawy anoreksji pojawiają się zazwyczaj w okresie powitania, kiedy młoda kobieta wykazuje rosnące zainteresowanie swoim wyglądem. Zaburzenie rzadziej występuje u mężczyzn i towarzyszą mu inne zachowania niż w przypadku kobiet. Mężczyźni wykazują mniejsze zainteresowanie dietami, czy używaniem środków przeczyszczających, mniej się przejmują nauką, rzadziej wykazują nadmierny apetyt w okresie przedchorobowym, są bardziej skłonni do wyczerpujących ćwiczeń fizycznych i chętniej przyznają się do przyjemnych doświadczeń seksualnych. Wśród mężczyzn rzadziej też zdarzają się zgony (anoreksja może prowadzić do wyniszczenia organizmu i śmierci).
U osób chorujących masa ciała utrzymuje się na poziomie co najmniej 15% poniżej oczekiwanej, lub wskaźnik masy ciała wynosi 17,5 lub mniej. Utrata masy ciała jest wywołana przez unikanie „tuczących pokarmów”, a często także poprzez jedną lub więcej takich metod jak: prowokowanie wymiotów, przeczyszczanie, wyczerpujące ćwiczenia fizyczne, stosowanie leków tłumiących łaknienie lub/i środków moczopędnych. Obraz własnego ciała jest zaburzony i lęk przed otyłością przyjmuje formę natrętnej myśli powodującej narzucenie sobie dążenia do niskiej wagi. Pojawiają się zaburzenia hormonalne, które obejmują oś przysadkowo-nadnerczową i gonady, co u kobiet powoduje zatrzymanie miesiączek, a u mężczyzn spadek zainteresowań seksualnych i potencji. Wyjątek stanowi zachowanie krwawienia z dróg rodnych u kobiet z anoreksją, które przyjmują hormonalne leki substytucyjne – najczęściej pigułki antykoncepcyjne. Stwierdza się także wzrost poziomu hormonu wzrostu i kortyzolu oraz zmiany metabolizmu hormonu tarczycy i zaburzenia wydzielania insuliny. Jeśli początek miał miejsce przed okresem pokwitania, to liczne zjawiska związane z pokwitaniem są opóźnione lub zahamowane (wzrost ulega zatrzymaniu, u dziewcząt nie rozwijają się piersi i występuje pierwotny brak miesiączki, u chłopców narządy płciowe pozostają w stanie dziecięcym – po powrocie do zdrowia pokwitanie często przebiega normalnie, ale pierwsza miesiączka może być opóźniona.
Jakie i dlaczego są dziewczęta i kobiety chorujące na anoreksję? Większość kobiet cierpiących na to zaburzenie ma głębokie przekonanie, że są całkowicie bezsilne i nieskuteczne. Dlatego skupienie się na własnym ciele poprzez kontrolowanie go może być próbą odzyskania pewnej autonomii. Zaburzenie to dotyka często tak zwane „grzeczne dziewczynki”, które przez całe życie próbowały spełniać oczekiwania rodziców czy opiekunów, a nagle w okresie dojrzewania stają się uparte i negatywnie nastawione do świata. Przyczyn anoreksji upatruje się także w doświadczaniu zranienia na skutek dezaprobaty i odrzucenia otoczenia, a także utracie samokontroli. Osoby chorujące mogą doświadczać uczucia gniewu, które jest starannie ukrywane poprzez coraz silniejsze dążenie do perfekcjonizmu. Rodzice osób chorujących na anoreksję często są nadmiernie kontrolujący, a jednocześnie bardzo dbają o swoje dzieci. I tu znów – osoby chorujące na anoreksję w pewnym sensie „wykorzystują” swoją chorobę by zaznaczyć swoją niezależność – jedzenie jest małym i często jedynym fragmentem życia, który są w stanie kontrolować. Osoby chorujące często przygotowują dla innych wyśmienite potrawy, ale same jedzą niewiele lub nawet nie kosztują. Często spotykanym zjawiskiem jest perfekcjonizm osób chorujących oraz ich rodzin.
Badania przeprowadzone przez jedną z autorek w grupie chorujących dziewcząt i młodych kobiet w latach 2005/2005 pozwoliły wyodrębnić kilka ważnych cech osobowościowych. Otóż badane kobiety cechowała zachowana potencjalna zdolność do rozmachu życiowego oraz gotowość do podejmowania różnych życiowych inicjatyw. Jednak jednocześnie kobiety te przejawiają brak tendencji do ujawniania ambitnych planów na przyszłość. Badania pokazały, że mogą się rozwijać także skłonności do ulegania, podporządkowywania się oraz ostrożność, nieufność wobec innych osób, czy nawet niechęć do aktywnych, szczerych stosunków z ludźmi. Jeśli chodzi o relacje z innymi ludźmi, to kobiety chorujące na anoreksję interesują się innymi ludźmi są empatyczne, lecz introwersja może im utrudniać kontakty z innymi. Takie kobiety boją się też złości czy wrogości innych osób za to, że mogłyby mieć inne, swoje, odrębne zdanie – ten strach hamuje nieraz oryginalność myślenia i kreatywność. Bywają też nadmiernie ugrzecznione, co służy maskowaniu złości na innych. Ponadto badania pokazały, że chorujące na anoreksję mogą cierpieć z powodu podwyższonego poziomu lęku, depresyjności i tendencji do samooskarżania.
Bulimia psychiczna to przewlekła forma patologicznego objadania się. Sama nazwa „bulimia” pochodzi od greckiego słowa „głód wołu”, co oddaje charakter tej choroby. Osoby chorujące na bulimię przejawiają stałe zaabsorbowanie jedzeniem i niepowstrzymane pragnienie jedzenia, czemu towarzyszą napady objadania się, polegające na pochłanianiu ogromnych ilości jedzenia w krótkich odstępach czasu. By przeciwdziałać przybieraniu na wadze, stosują co najmniej jedną z następujących metod: prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków przeczyszczających, okresowe głodówki, stosowanie leków tłumiących łaknienie, czy środków moczopędnych.
Bulimia psychiczna powoduje u chorych zaburzenia zarówno fizyczne, jak i emocjonalne, szczególnie, gdy metodą przeczyszczenia organizmu po przejedzeniu są wymioty. Częste wymioty pozbawiają organizm ważnych składników odżywczych, co może prowadzić do pojawienia się uczucia zmęczenia i depresji. Torsje wymuszane są zarówno przez ból brzucha po przejedzeniu, jak i przez poczucie winy. Co więcej ból spowodowany wymiotami uwalnia endorfiny, a te z kolei wywołują uczucie bycia „na haju”. Z tego powodu wymioty są prowokowane coraz częściej. Po wymiotach organizm próbuje wyrównać normalne pH, co zazwyczaj nie jest możliwe z powodu kolejnych i kolejnych wymiotów. Wszystko to powoduje poważne zaburzenia fizyczne i emocjonalne. Cierpiący na bulimię często cierpią też na dodatkowe zaburzenia somatyczne. Między okresami napadowego objadania się osoby cierpiące na bulimię utrzymują ścisłą dietę, poszczą lub dodatkowo wymiotują. Napady objadania się i przeczyszczania ukrywane są przed otoczeniem.
Takie osoby często są pogodne i wykazują dużą chęć pomagania innym, bardzo boją się opuszczenia przez ważne dla nich osoby. W historii ich życia są doświadczenia pewnego rodzaju przekroczenia granic, czy nietaktowego naruszania prywatności. Wewnątrz skrywają duże pokłady niewrażonej złości i gniewu, poczucia winy, czy depresji, które to uzewnętrzniane są w napadach objadania się.
Osoby chorujące na bulimię psychiczną, inaczej niż chorujące na anoreksję zazwyczaj nie lubią gotować – bardzo boją się utraty kontroli nad ilością jedzenia które mogłyby pochłonąć, boją się, że ktoś to zauważy, starają się chronić przed poczuciem winy jakie pojawia się po posiłku – szczególnie obfitym.
Podobnie jak w przypadku innych zaburzeń odżywania, chorzy na bulimię mają często zniekształcony, zafałszowany obraz swojego ciała. Postrzegają siebie jako brzydkie i otyłe – nawet wtedy gdy ich waga jest w normie.
Bulimia psychiczna może stanowić poważne zagrożenie dla życia. Okazuje się, że niektóre pacjentki (wymiotując, przeczyszczając się różnymi środkami) mogą poważnie zakłócić gospodarkę wodno-elektrolitową. Może to stać się na tyle poważnie, że może to doprowadzić do zatrzymania pracy serca.
Zaburzenia odżywania się są problemem złożonym, często „idą w parze” z innym lub innymi zaburzeniami. Stanowią wskazanie do psychoterapii często w połączeniu z farmakoterapią. Nie powinno się ich lekceważyć, mówić chociażby „a przejdzie jej”, „wyrośnie z tego”, „przeżywa drugą młodość”. Jeśli cokolwiek niepokoi, warto sprawdzić. Skutki nieleczenia mogą być dramatyczne. Tymczasem współczesna psychoterapia oferuje szerokie i bardzo dobre rozumienie źródeł zaburzeń odżywania i zaburzeń współwystępujących im.
Opracowanie: Karolina Matlak
Literatura:
Struktura osobowości młodych kobiet chorujących na anoreksję psychiczną (analiza badań własnych metodą Rorschacha). Bernadetta Izydorczyk. Psychiatria Polska 2008, tom XLII, numer 2 strony 195-208.
Psychiatria psychodynamiczna w praktyce klinicznej. Glen O. Gabbard. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kraków 2009.
Psychopatologia. Jeden przypadek – wiele teorii. Studia przypadków. Robert Meyer. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne. Gdańsk 2008.
Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „Versalius”. Instytut Psychiatrii i Neurologii. Kraków-Warszawa-2000.